ΜΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΡΩΣΟ ΔΙΑΝΟΗΤΗ ΣΕΡΓΙΟ ΜΠΟΥΛΓΚΑΚΩΦ

ΜΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΡΩΣΟ ΔΙΑΝΟΗΤΗ ΣΕΡΓΙΟ ΜΠΟΥΛΓΚΑΚΩΦ

Δημήτρης Μπαλτᾶς 

Σέργιος Μπουλγκάκωφ (1871-1944) 

Ἑβδομήντα ἔτη ἀπό τόν θάνατό του 

Τό παρόν ἀποτελεῖ μία σύντομη ἀναφορά στήν ζωή καί τό ἔργο τοῦ Σεργίου Μπουλγκάκωφ, μέ ἀφορμή τήν συμπλήρωση ἑβδομήντα ἐτῶν ἀπό τόν θάνατό του. 

Ὁ Σέργιος Μπουλγκάκωφ γεννήθηκε στίς 16 Ἰουλίου τοῦ 1871 στήν πόλη Λίβνυ, νότια τῆς Μόσχας. Ἄν καί μεγάλωσε μέσα σέ θρησκευτική ἀτμόσφαιρα, στήν ἀρχή τῆς πνευματικῆς του πορείας ἀσπάσθηκε τόν μαρξισμό, καί μάλιστα ὑπό τήν ἐκδοχή τοῦ λεγομένου «νομίμου μαρξισμοῦ». 

Τό πρῶτο δημοσίευμα τοῦ Μπουλγκάκωφ ἐπιγράφεται «Ὁ ρόλος τῆς ἀγορᾶς στό καπιταλιστικό σύστημα παραγωγῆς» (1897). Στήν συζήτηση γιά τήν δυνατότητα τῆς ἀναπτύξεως τοῦ καπιταλισμοῦ στήν Ρωσσία ὡς σταδίου μεταβάσεως στήν σοσιαλιστική οἰκονομία, ὁ Μπουλγκάκωφ δέχεται τήν ἀναγκαιότητα τῆς καπιταλιστικῆς ἐξελίξεως, κυρίως στό ζήτημα τῆς ἀγροτικῆς παραγωγῆς. Ὡστόσο, αὐτή ἡ τοποθέτηση ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τίς ἀπόψεις τόσο τῶν narodniki (= λαϊκιστῶν), ὅσο καί τῶν συνεπῶν μαρξιστῶν. Τό βασικό ἔργο αὐτῆς τῆς περιόδου εἶναι τό δίτομο «Καπιταλισμός καί γεωργία» (Ἁγία Πετρούπολη 1900). Ἐπισημαίνεται σχετικά ὅτι ἡ προσπάθεια (ἐνν. τοῦ Μπουλγκάκωφ) νά ἑρμηνεύσει τά προβλήματα τῆς γεωργίας σύμφωνα μέ τίς μαρξιστικές κατηγορίες ἔδειξε σ' αὐτόν τούς περιορισμούς τῆς θεωρίας (ἐνν. τοῦ Μάρξ) καί τό ἀνεφάρμοστο αὐτῆς σ’ αὐτόν τόν ἰδιαίτερο τομέα τῆς οἰκονομίας. Αὐτή ἦταν μία ἐκ τῶν «ἔσω» κριτική τοῦ μαρξισμοῦ (L. Zander, ‘’Memoir’’, στόν τόμο Sergius Boulgakov. A Bulgakov anthology, ed. J. Pain-N. Zernov, Philadelphia, 1976, σ. xxi).

Ἀκολουθεῖ ἡ δεύτερη φάση τῆς πορείας τοῦ Μπουλγκάκωφ, ἡ ὁποία θά πρέπει νά τοποθετηθεῖ χρονικά μεταξύ τῶν ἐτῶν 1905-1917. Ὁ Μπουλγκάκωφ εἶναι τώρα Καθηγητής τῆς Πολιτικῆς Οἰκονομίας στό Πανεπιστήμιο τοῦ Κιέβου καί στό Πανεπιστήμιο τῆς Μόσχας. Ὁρόσημο αὐτῆς τῆς ἐποχῆς εἶναι ἡ ἐπανάσταση τοῦ 1905 οἱ ἰδεολογικές ρίζες τῆς ὁποίας βρίσκονται, ὥς ἕνα βαθμό, στίς θεωρήσεις τῶν «νομίμων μαρξιστῶν». Ἀκριβῶς σ’ αὐτήν τήν περίοδο ὁ Μπουλγκάκωφ, ὑπό τήν ἐπίδραση τοῦ γερμανικοῦ ἰδεαλισμοῦ, θά ἀπορρίψει τήν ἀνθρωπολογική καί τήν κοινωνική ἔκφραση τῆς μαρξικῆς κοσμοθεωρίας. Ἔτσι ὁ Ρῶσσος συγγραφέας ἀντιτίθεται στήν θεώρηση τοῦ ἀνθρώπου ὡς οἰκονομικῆς μονάδας καί στήν ταύτιση τῆς ψυχολογίας τοῦ ἀτόμου μέ τήν ψυχολογία τῆς τάξεως. Ἕνα ἀπό τά πρῶτα βασικά κείμενα αὐτῆς τῆς περιόδου, δημοσιευμένο κατά τό 1906, ἐπιγράφεται «Ὁ Kάρλ Mάρξ ὡς θρησκευτικός τύπος» (ἑλλ. μετ. Δ. Μπαλτᾶς, Ἐκδόσεις Ἄθως, Ἀθήνα 2004). Ἀπό τά ἔργα αὐτῆς τῆς περιόδου θά ἀναφερθοῦν ἡ δίτομη συλλογή ἄρθρων ὑπό τήν ἐπιγραφή «Ἀπό τόν μαρξισμό στόν Ἰδεαλισμό» (Ἁγία Πετρούπολη 1903), ἡ ἐπίσης δίτομη συλλογή ἄρθρων «Δύο Πόλεις. Μελέτη περί τῆς φύσεως τῶν κοινωνικῶν Ἰδανικῶν» (Μόσχα 1911), ἡ περίφημη διατριβή ὑπό τήν ἐπιγραφή «Φιλοσοφία τῆς οἰκονομίας» (Μόσχα 1912) καί τό ὀγκῶδες «Φῶς Ἀνέσπερον» (Μόσχα 1917), τό ὁποῖο εἶναι μία ἀξιόλογη συμβολή στήν θρησκευτική φιλοσοφία. Στήν ἴδια, τέλος, ἐποχή ἀνήκει ὁ τόμος «Ἥσυχες σκέψεις» (Μόσχα 1918), πού περιλαμβάνει ἄρθρα τῶν ἐτῶν 1911-1915 (Ἕνα ἀπό τά ἄρθρα αὐτά εἶχα περιλάβει μεταφρασμένο στον τόμο Ρῶσσοι φιλόσοφοι. 19ος-20ός αἰ., Ἐκδόσεις Σαβάλλας, Ἀθήνα 2002, σσ. 54-67). 

Ἡ τελευταία φάση τῆς πνευματικῆς ἐξελίξεως τοῦ Μπουλγκάκωφ ἀρχίζει μετά τήν Ρωσσική Ἐπανάσταση τοῦ 1917 καί ὁλοκληρώνεται στά τέλη τῆς ζωῆς του. Ἄν καί ὁ Μπουλγκάκωφ δέν ἐρευνᾶ ἰδιαίτερα τόν χαρακτήρα τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1917, στόν βαθμό πού ἀσχολεῖται λ.χ. ὁ Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948), ἔχει συντελεσθεῖ μία βαθειά ἀλλαγή στήν ζωή καί στήν σκέψη του, πρᾶγμα πού φαίνεται καί ἀπό τήν εἴσοδό του στήν ἱερωσύνη. 

Εἶναι γνωστό ὅτι χειροτονήθηκε ἱερέας τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας τόν Ἰούνιο τοῦ 1918 στήν Λαύρα τοῦ Ἁγ. Σεργίου παρουσίᾳ ἐκλεκτῶν φίλων, ὅπως τοῦ Π. Φλωρένσκυ (1882-1938), Ν. Μπερντιάγιεφ κ.ἄ. Ὡστόσο, τό γεγονός αὐτό δέν σημαίνει ἀπολύτως τήν μετάβαση ἀπό τήν φιλοσοφία στήν θεολογία. Εἶναι ὀρθότερο, νομίζω, νά ὑποστηριχθεῖ ὅτι ὁ Μπουλγκάκωφ εἶναι συνάμα φιλόσοφος πού θεολογεῖ καί θεολόγος πού φιλοσοφεῖ. Μάλιστα προκαλεῖ ἐντύπωση ὁ ἐνθουσιασμός τοῦ Μπουλγκάκωφ τόσο κατά τήν περίοδο ὅπου ἦταν μαρξιστής, ὅσο καί κατά τήν περίοδο πού ἐπανῆλθε στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Στήν συνέχεια μετέβη στό Πανεπιστήμιο τῆς Συμφερουπόλεως στήν Κριμαία μέχρι τήν 1η Ἰανουαρίου τοῦ 1923 ὁπότε καί ἐξορίστηκε. Τότε, καί συγκεκριμένα στήν Γιάλτα, κατά τό 1922, συνέθεσε τό ἔργο «Ὑπό τίς ἐπάλξεις τῆς Χερσονήσου», τό ὁποῖο ἐκδόθηκε σέ γαλλική μετάφραση τό 1999. 

Ἀπό τό 1925 μέχρι τό 1944 ὁ Ρῶσσος διανοητής διδάσκει ὀρθόδοξη δογματική στό Institut de Theologie Orthodoxe Saint-Serge στό Παρίσι. Ἀναφέρεται ὅτι ὅταν ἔφθασεν εἰς τόν Ἅγιον Σέργιον «ἦτο περισσότερο γνωστός ὡς ὁ μαρξιστής οἰκονομολόγος παρά ὡς ὁ νεωστί μεταστραφείς καί χειροτονηθείς. Διό ὑπῆρχε πολλή ἀντίδρασις διά τόν διορισμόν του εἰς τό Ἰνστιτοῦτον, παρά τό ὅτι oἱ πλεῖστοι τῶν ὑποστηρικτῶν του ἦσαν σφοδροί ἀντικομμουνισταί Ρῶσοι μετανάσται» (Θ. Σταύρου, «Σεργκέϊ Μπουλγκάκωφ», ΘΗΕ τ. 9, 187). Βεβαίως, ἀργότερα, ὁ Μπουλγκάκωφ ἦταν ἡ μορφή πού ἐνέπνεε σεβασμό καί κυριαρχοῦσε γιά πολλά χρόνια στόν Ἅγιο Σέργιο. Στήν τρίτη αυτή φάση τῆς πνευματικῆς πορείας του ὁ Μπουλγκάκωφ ἐκδίδει δύο τριλογίες δογματικοῦ περιεχομένου: α. «Ἡ φλεγόμενη βάτος» (Παρίσι 1927, ρωσσ.), «Ὁ φίλος τοῦ Νυμφίου» (Παρίσι 1927, ρωσσ.), «Ἡ κλῖμαξ τοῦ Ἰακώβ» (Παρίσι 1929, ρωσσ.) καί β'. «Ὁ Παράκλητος (Παρίσι 1936, ρωσσ.), «Περί τοῦ ἐνσαρκωθέντος Λόγου» (Παρίσι 1943, γαλλ.), «Ἡ Νύμφη τοῦ Ἀρνίου (Παρίσι 1945, ρωσσ.). Ἐπίσης στήν ἴδια ἐποχή ἀνήκει τό εὐσύνοπτο «Ἡ Ὀρθοδοξία» (Παρίσι 1932). Ἐκτός αὐτῶν, ἰδιαίτερο φιλοσοφικό ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν τά ἔργα «Die Tragodie der Philosophie» (Ντάρμσταντ 1927, μόνον γερμ.), τό ὁποῖο ἀναφέρεται στήν διαλεκτική τῆς γερμανικῆς φιλοσοφίας τοῦ ιθ' αἰ., «The Wisdom of God. A brief summary of sophiology» (Λονδίνο 1937), ὅπου ἀναφέρεται ἀκροθιγῶς ὁ Μπουλγκάκωφ στήν σοφιολογική θεωρία του, καί, τέλος, «Ἡ Φιλοσοφία τοῦ ὀνόματος» (Ἐκδόσεις L' Age d'Homme, Λωζάννη 1991, γαλλ.) πού ἀποτελεῖ μία σημαντική συμβολή τοῦ Μπουλγκάκωφ στήν φιλοσοφία τῆς γλώσσας. 

Γιά τήν ἱστορία, ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ Μπουλγκάκωφ ἦλθε καί στήν Ἑλλάδα κατά τό 1936, ὅταν ἔλαβε μέρος στό Πανορθόδοξο Συνέδριο Θεολόγων στήν Ἀθήνα. 

Τρία χρόνια ἀργότερα, ὁ π. Σέργιος προσβλήθηκε «ἀπό καρκίνο τοῦ λάρυγγος, μετά ὅμως ἀπό δύο ἐγχειρήσεις διέφυγε τόν κίνδυνο, ἀλλά ἔχασε τή φωνή του καί ἐπέζησε μέχρι τίς 12 Ιουνίου 1944» (Ἠ. Μαστρογιαννόπουλος, Θεολογικές παρουσίες, Ἀθήνα 1986, σ. 57).